Pryśko-Olszak, A. (2024). Pośrednicząca rola emocji odczuwanych podczas kontaktów z dziećmi w związku między neurotycznością a wypaleniem rodzicielskim. Praca magisterska. Uniwersytet SWPS, Wydział Psychologii w Sopocie.
Znaczna część literatury na temat rodzicielstwa rozpoczyna się od stwierdzenia, że jest ono jednym z najbardziej wymagających, pod względem psychologicznym, emocjonalnym oraz społecznym, zadań rozwojowych w życiu dorosłego człowieka. Decydując się na zostanie rodzicem (w niektórych kulturach posiadanie dziecka jest kwestią oczywistą, niepodlegającą jednostkowej decyzji, por. Barkan, 2020; Purewal, van Den Akker, 2007), dorosły człowiek często łączy tę rolę z życiem zawodowym, co wymaga mobilizowania osobistych zasobów w działania o zróżnicowanej specyfice (Bakiera, 2013).
W obecnym dyskursie naukowym termin rodzicielstwo stosowany jest często wymiennie z terminem macierzyństwo (np. Szymanik-Kostrzewska, Trempała, 2017; Rejowska, 2018) lub tylko w kategorii macierzyństwa (np. Hryciuk, Korolczuk 2012; Szymanik-Kostrzewska, Michalska, 2020; Donath, 2017). Takie podejście może wynikać z relatywnie niewielkiego udziału ojców w wychowywaniu dzieci (SuwaDa, 2021) – w Polsce nadal silne są normy społeczne, dotyczące stereotypowego postrzegania ról kobiecych i męskich w rodzinie (odsetek mężczyzn, wśród ogółu osób korzystających z urlopu rodzicielskiego, wynosi około 1%). Mówiąc o współczesnym rodzicielstwie (obejmującym zarówno matki, jak i ojców), analizowanym w kontekście kultury zachodniej, coraz częściej podkreśla się zmianę w podejściu do wychowania dzieci oraz do postrzegania samego dziecka. Obok wypełniania społecznie oczekiwanej roli, rodzicielstwo rozumiane jest jako jedna z relacji międzyludzkich, mająca charakter współzależności, w której następstwa decyzji rodziców wpływają na dziecko, a aktywność dziecka oddziałuje na rodziców (Bakiera, 2013). Takie ujęcie rodzicielstwa wskazuje również na jego złożony charakter, w którym rodzic jednocześnie doświadcza siebie (swoich emocji, myśli, działań), dziecka oraz innych osób, z którymi jest w relacji. Biorąc pod uwagę działania podejmowane przez rodziców, mające na celu zapewnienie dziecku warunków do prawidłowego rozwoju (określane mianem parentingu), rodzicielstwo postrzegane jest także jako obszar podmiotowej aktywności osób dorosłych, którzy poprzez podejmowanie autonomicznych decyzji wychowawczych, zdobywają osobiste doświadczenia (Bakiera, 2013). Zmiany w podejściu do roli rodzica związane są m.in. ze społecznym przemianami, zachodzącymi obecnie w naszym kręgu kulturowym (Bauman, Kunz, 2006; Taranowicz, 2022). Równolegle z postępującą indywidualizacją jednostkowej tożsamości (Elias, 2008; Taranowicz 2022), współczesna rodzina (rozumiana jako rodzice i ich dzieci), będąca jeszcze kilkadziesiąt lat temu gwarantem „zinstytucjonalizowanych decyzji reprodukcyjnych”, przechodzi transformację z „podstawowej komórki społecznej” w kierunku wielości modeli relacji intymnych, tworzonych przez niezależne osoby, decydujące się na zostanie rodzicem (Taranowicz, 2022).
Wraz ze zmianą podejścia do oraz traktowania rodzicielstwa, nastąpiła zmiana podejścia względem samego dziecka. Jeszcze na początku XX wieku dziecko często było traktowane jako małowartościowy „element życia społecznego” – jego wartość była oceniana w kontekście ekonomicznym, tj. przydatności do pracy. Podstawą takiego podejścia było przekonanie o fizycznej i umysłowej przewadze osób dorosłych oraz konieczności respektowania dobra społecznego, stojącego często w sprzeczności z potrzebami dzieci (Szymanik-Kostrzewska, Trempała, 2017). W połowie XX wieku, określonym przez Ellen Key jako „stulecie dziecka” (za: Barkan 2020), w następstwie ustaleń psychologii rozwojowej, dotyczących m.in. stylów przywiązania (Allen, 2023, s. 13-35), nastąpił zwrot w postrzeganiu dziecka oraz jego znaczenia. Tzw. bliskościowe rodzicielstwo (ang. attachement parenting) dało początek nowemu podejściu w stosunku do dziecka, zgodnie z którym w świadomości rodziców stało się ono najważniejsze na świecie, w związku z czym należało je kochać, ochraniać, rozmawiać z nim, być jego przyjacielem etc. (Szymanik-Kostrzewska, Trempała, 2017). Jego wartość ekonomiczna zmalała na rzecz wzrostu wartości emocjonalno-psychologicznej (Szymanik-Kostrzewska, Trempała, 2017; Taranowicz, 2022), prowadząc stopniowo do tzw. dieciocentryzmu (Rejowska, 2018). W takim ujęciu, wychowywanie dziecka stało się „życiowym projektem” rodziców (Bieńko, 2020; Szymanik-Kostrzewska, Trempała, 2017), którzy byli/są w stanie zrobić bardzo dużo, by go zrealizować.
Dynamika opisanych zmian oraz wielość wzorców zachowań rodziców, wyznawanych przez nich zasad, poglądów, prezentowanych postaw etc. sprawiają, że bycie współczesnym rodzicem może stanowić wyzwanie. Zwrot w kierunku potrzeb dziecka spowodował ogromny wzrost zaangażowania rodziców (Szymanik-Kostrzewska, Trempała, 2017), widocznego nie tylko w aspekcie behawioralnym (zachowania rodziców wobec dziecka), ale również w obszarze poznawczym i emocjonalnym (Bakiera, 2013). Aktywne doświadczanie rodzicielstwa (już nie sam fakt bycia ojcem lub matką), będące wyrazem tzw. rodzicielstwa postmodernistycznego (Barkan, 2020), wiąże się coraz częściej z intensywną obecnością rodziców w życiu ich dziecka, wzrostem (nad)opiekuńczości oraz lękiem o dziecko. Bycie rodzicem utożsamiane jest z byciem rodzicem idealnym, odpowiadającym na wszystkie potrzeby dziecka, zapewniającym mu szczęście oraz oszczędzającym mu stresu i przykrych doświadczeń (Szymanik-Kostrzewska, Trempała, 2017).
W Polsce terminem najbardziej kojarzącym się z wychowywaniem dzieci, jest określenie: Matka Polka (Hryciuk, Korolczuk 2012; Imbierowicz, 2012; Szymanik-Kostrzewska, Michalska, 2020). Początku tego wzorca, pełniącego również rolę mitu społecznego, upatruje się w historii narodu polskiego, związanej z okresami utraty niepodległości (m.in. okresy rozbiorów w XVIII wieku). W owych czasach, odpowiednie wychowanie dzieci (na Polaków patriotów) stanowiło gwarancję zachowania tożsamości narodowej, a rolą kobiet było bohaterskie spełnianie obowiązku wobec ojczyzny (Imbierowicz, 2012). Przez lata model Matki Polki ewoluował, „dostosowując się” do zmieniającej się rzeczywistości: można było zatem spotkać „Matkę Polkę socjalistyczną (gastronomiczną)”, „Matkę Polkę – zwykłą kobietę (katoliczkę)”, „Matkę Polkę waleczną, „karmicielkę” etc. (Szymanik-Kostrzewska, Michalska, 2020). Zawsze była to jednak „Matka Polka heroiczna”, przeciążona, poświęcająca się dla swoich bliskich, przekonana o swoich niezastąpionych kompetencjach (Rejowska, 2018). W kontekście opisanego mitu, postać ojca była zazwyczaj nieobecna – jego rolą było walczyć za ojczyznę, a w czasach pokoju dostarczać zasobów i dbać o byt rodziny (Hryciuk, Korolczuk, 2021, s. 85; SuwaDa, 2021). Pozostawali oni w tzw. sferze publicznej, skupiając się na pracy zarobkowej. Obecnie, pomimo zauważalnych zmian w polskich rodzinach, nadal możemy zaobserwować utrzymujący się podział obowiązków rodzicielskich, oparty na tzw. przekonaniach płciowych, zgodnie z którymi matki widziane są jako zaangażowane w opiekę nad dziećmi oraz prowadzenie domu (sfera prywatna), ojcowie natomiast jako osoby, odpowiedzialne za zarabianie i dostarczanie pieniędzy (Szymanik-Kostrzewska, Trempała, 2017; Kamp Dush, Yavorsky, Schoppe-Sullivan, 2018; SuwaDa, 2021).
Współcześnie obserwowanym trendem rodzicielskim, obejmującym w również tzw. nowych ojców, jest powrót do korzeni, określany jako nowy tradycjonalizm (Rejowska, 2018). Nawiązuje on do opisanego wyżej dzieciocentryzmu i charakteryzuje się ponownym zwrotem w kierunku naturalnego rodzicielstwa, realizowanego zgodnie z głosem natury oraz potrzebami dziecka. Jego wyrazem jest m.in. ekorodzicielstwo oraz rodzicielstwo bliskości, stanowiące naturalne i wypływające z tradycji sposoby wychowywania potomstwa (Rejowska, 2018). Opisywane podejście związane jest również z profesjonalizacją i wysoką jakością opieki nad dzieckiem – wiedza na temat wychowania dziecka pozyskiwana jest od – i często oddawana – w ręce profesjonalistów. Rodzicielstwo w tym ujęciu przyjmuje charakter totalny, a sami rodzice koncentrują swoją aktywność i związane z nią przeżycia wokół dziecka (Bakiera, 2013; Rejowska 2018).
**************************************************
Allen, B. (2023). The historical foundations of contemporary attachment theory: From John Bowlby to Mary Ainsworth. Pobrane z: https://psycnet.apa.org/record/2023-18432-002.
Bakiera, L. (2013). Zaangażowane rodzicielstwo w kontekście satysfakcji małżeńskiej i zawodowej. Psychologia rozwojowa, 18(2), 21-33.
Barkan, I. (2020). Individual Parental Coaching – a Support for Parents. Social Research Reports, 12(1), 39-53.
Bauman, Z., Kunz, T. (2006). Płynna nowoczesność. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Bieńko, M. (2020). Wyrafinowane projekty, dawniej znane pod nazwą dzieci. W: M. Bieńko, M. Rosochacka-Gmitrzak, E. Wideł (red.), Obrazy życia rodzinnego i intymności (s. 167-182). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Donath, O. (2017). Żałując macierzyństwa. Białystok: Wydawnictwo Kobiece.
Elias, N. (2008). Społeczeństwo jednostek. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hryciuk, R.E., Korolczuk, E. (2012). Pożegnanie z Matką Polką. Dyskursy, praktyki i reprezentacje macierzyństwa we współczesnej Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Imbierowicz, A. (2012). Matka Polka w defensywie? Przemiany mitu i jego wpływ na macierzyństwo polskich kobiet. Ogrody Nauk i Sztuk, (2), 430-442.
Kamp Dush, C.M., Yavorsky, J.E., Schoppe-Sullivan, S.J. (2018). What are men doing while women perform extra unpaid labor? Leisure and specialization at the transitions to parenthood. Sex roles, 78(11), 715-730.
Purewal, S., van Den Akker, O. (2007). The socio-cultural and biological meaning of parenthood. Journal of Psychosomatic Obstetrics & Gynecology, 28(2), 79-86.
Rejowska, A. (2018). „Nowy tradycjonalizm”, czyli praktyki macierzyństwa w dobie późnej nowoczesności. Przegląd Socjologii Jakościowej, 14(4), 172-189.
SuwaDa, K. (2021). Ojcowie na urlopach rodzicielskich. Przekraczanie tradycyjnych ról płciowych w życiu rodzinnym w Polsce. Przegląd Socjologiczny, 70(1), 111-130.
Szymanik-Kostrzewska, A., Michalska, P. (2020). Współczesne matki a stereotyp MatkiPolki. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.